Азаматтық процестегі өзгерістердің бірі – сотқа дейінгі хаттама институтын енгізу. Судья-бітімгер, оған талап қою келіп түскеннен кейін 5 жұмыс күні ішінде туындаған құқықтық қатынастарды реттейтін құқық нормаларының жиынтығын тексереді және көрсетілген мерзімде талап қоюды қайтару не қабылдаудан бас тарту туралы мәселені шешеді.
Татуластыру рәсімдерін жүргізу кезінде талап қоюды қабылдау ол келіп түскен күннен бастап 10 жұмыс күні ішінде жүзеге асырылады.
АПК-нің 73-бабының 1, 2-бөліктеріне сәйкес, сотқа дейінгі хаттама жасалған жағдайда, талап қоюды қабылдау ол келіп түскен күннен бастап 15 жұмыс күні ішінде жүзеге асырылады. Сотқа талап қою келіп түскен кезде татуластырушы судья келесі күннен кешіктірмей татуластыру рәсіміне қатысу үшін тараптарға шақыру мен сотқа дейінгі хаттаманың үлгісін жібереді. Онда тараптар өздерінің талаптарының немесе қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасағысы келетін тараптардың және іске қатысатын басқа да тұлғалардың ұсыну және дәлелдермен алмасу жөніндегі іс-әрекеттерін көрсетуге және іс сотта қаралған жағдайда оларды пайдалануға құқылы.
Егер тараптар талап қоюды қабылдау сатысында татуласа алмаса, онда сот татуластырушы судьяның сотқа дейінгі хаттамасымен бірге істі мәні бойынша қарау үшін басқа судьяға тапсырады. Егер дәлелдемелерді ұсынған адамдар істі сот талқылауына дайындау сатысында ұсыну мүмкін еместігін негіздесе, дәлелдемелер сот талқылауы барысында да ұсынылуы мүмкін.
Осы кодекстің 404-бабының 2-бөлігінде көзделген жағдайда дәлелдемелер апелляциялық сатыдағы сотқа ұсынылуы мүмкін. Тараптардың қолында бар дәлелдемелерді сотқа ұсынбауы осы дәлелдемелерді апелляциялық, кассациялық сатылардағы сотқа ұсынуын жоққа шығарады.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды сот тараптардың және іске қатысатын басқа да адамдардың талаптары мен қарсылықтары негізінде, қолданылуға жататын материалдық және процестік құқық нормаларын ескере отырып айқындайды. Азаматтық істі сот талқылауына дайындау барысында не осы баптың бірінші бөлігінде белгіленген жағдайларда сот талқылауы барысында ашылған және сотқа дейінгі хаттамада көрсетілген дәлелдемелерге ғана сілтеме жасауға құқылы.
Осыған байланысты тараптарға сотқа дейінгі хаттама жасау арқылы татуластыру рәсімдерін жүргізу барысында өздерінің талаптары мен қарсылықтарын негіздейтін дәлелдемелер ұсынған жөн. Бұл оларға қарым-қатынасты сақтауға, моральдық және материалдық шығындарды азайтуға, дәлелдемелер мен дәлелдер алмасуға, сот талқылауының болжамды қорытындысын болжауға, дау бойынша ымыраға келуге, жанжалды сот дауларынсыз аяқтауға мүмкіндік береді.
Татуластырушы судьялар талаптарды АПК-нің 150-бабына сәйкес қабылдайды. АПК-нің 148-149-баптарына сәйкес келмейтін талап қою келіп түскен жағдайда, мұндай талап қою қайтарылуға жатады.
Назым Бекбауова,
Күршім ауданы №2 сотының судьясы
Шығыс Қазақстан облысы
